از بیراهه تا برجام/حبیب الله حمیدی

درک شرایط و تحولات بین المللی و واقع بینی در تنظیم و اجرای سیاست خارجی از دوران سازندگی کلید خورد و نتایجی در حوزه اقتصادی و سیاسی در شعاع منطقه ای نیز حاصل شد.اما در دولت نهم و دهم با انکار شرایط و قاعده حاکم بر نظام بین الملل، عملاً ایران با جامعه بین المللی با چالش جدی مواجه شد

حبیب الله حمیدی * -  برنامه اقدام مشترک ایران با 1+5، نشانه ای مهم از تغییر ساختار نظام بین الملل از حیث ویژگی ها، منابع قدرت و بازیگران عرصه بین المللی است. این واقعیت تحت مفهومی قرار می گیرد که صاحب نظران و نظریه پردازان روابط بین الملل از آن به جهانی شدن، یاد می کنند.

پس از فروپاشی شوروی و نظام دوقطبی، مباحث یک - چندقطبی و یا یک قطبی و ... مطرح بوده است که به نظر می رسد برجام، حاصل منسوخ شدن این ساختارهاست و نشان مهم از سیال بودن نظام
بین المللی است که در نظریه جهانی شدن قابل تفسیر و تحلیل می باشد.
جهانی شدن فرآیندی است که از طریق آن، حوادث، تصمیمات و فعالیتها در یک بخشی از جهان می تواند پیامدهای مهمی برای سایر افراد و جوامع در بخش های دیگر کره زمین داشته باشد. به عبارتی دیگر، فاصله مکانی و زمانی ملت ها و دولت ها به واسطه رشد تکنولوژی های امروزی کم شده است.
از سویی، جهانی شدن عبارت از گسترش فزاینده، و به هم تنیده و به هم مرتبط موضوعات، فرصت های انتخاب، الگوهای رقیب و اقدام های مختلف در مقیاس جهانی است.
از مفاهیم کلیدی که در عصر جهانی شدن در مورد آن صحبت می شود، مفهوم قدرت هوشمند است. قدرت هوشمند و به تبع آن شکل گیری مفهومی بنام دیپلماسی عمومی امروزه نقش بی بدیلی در سیاست خارجی دولت ها ایفا می-کند.
دیپلماسی عمومی اهداف دولت ها را از طریق تبلیغ و ارائه تصویری مثبت از آنها به پیش می برد. انتقال اطلاعات و ارائه تصویر مثبت بخشی از دیپلماسی عمومی است.
در زمره روش ها و ابزارهای قدرت نرم، دیپلماسی عمومی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. دنیای امروز امتیاز ویژه ای برای اقناع، آشکارسازی، گشودگی و ایجاد ائتلاف در مقابل استفاده از زور با خود به ارمغان آورده است. اهداف دیپلماتیک امروزه، بیش از آنچه بر دستیابی به توافقات مبتنی باشد، بر ایجاد جاذبه و خلق پیروانی باانگیزه و تمایل بالا تأکید دارد و به عبارتی، قدرت در چنین جهانی به معنی بهره گیری از عقاید و دانایی به منظور اعمال تأثیرات بین المللی است.
جهانی شدن یک پدیده چالش زاست. یعنی بسیاری از مفاهیم سنتی را به چالش می کشد. از جمله دو مفهوم قدرت و امنیت و براین اساس امنیت مشترک پدیدار می شود. به عنوان مثال وقتی افغانستان ناامن شود، تمام دنیا ناامن خواهد شد. در برابر تهدید فراگیر راهکار و امنیت فراگیر و دست جمعی و راه رسیدن به صلح و امنیت پایدار جهانی، امنیت مشترک و فراگیر است.
همچنین در گذشته چه در نظام دوقطبی و چه ماقبل، قدرت، سخت و انباشتی بوده است و با توسل به آن در شرایط گوناگون بین المللی تأثیرگذار و تعیین کننده بودند. (فارغ از بحث عدالت خواهی و ارزش گذاری و ...) آخرین آن در منطقه، حمله آمریکا به عراق بود که علیرغم تغییر رژیم، در وجوه مختلف با چالش و ناکارآمدی قدرت سخت، انباشتی و عمودی مواجه شد.
امروزه مدل قدیمی روابط بین الملل که بر مبتنی بر سیاست قدرت (نظامی) بود، در نتیجه افزایش تعاملات میان بازیگران غیرکشوری درحال منسوخ شدن است؛ کارآیی قدرتِ سخت کاهش می یابد؛ و قدرت های جهانی برای نیل به اهداف خود ناگزیر به مذاکره با سایر کنشگران حاضر در صحنه بین الملل و کاربست قدرت نرم هستند.
از ویژگی های جهانی شدن، تغییر ماهیت قدرت است که تحت عنوان قدرت هوشمند تعریف می شود. الزامات این قدرت عبارت است از:
1. قدرت ترکیبی است، یعنی قدرت سخت و یا نرم به تنهایی کارا نیست.
2. جاذبۀ قدرت اهمیت دارد، یعنی قدرت اقناع و متقاعدسازی؛ تصویرسازی قدرت ایجابی است.
3. کشوری موفق می شود مدیریت صحنه کند که بازیگران بیشتری را با خود همراه کند.
4. هیچ کشور و حتی هیچ قدرتی به تنهایی نمی تواند در صحنه بین المللی، بحرانی را مدیریت کند.
5. باید توجه داشت که در عرصه بین الملل، دیگر دولت ها بازیگران اصلی نیستند، بلکه در عرض و همدوش سایر بازیگران، از جمله مردم در قالب جامعه مدنی، افکار عمومی جهانی و سازمان های بین المللی قرار می گیرند.
6. قدرت که پیش از این، در ساختار دولت متمرکز بود، چندلایه و متکثر شد و تصمیمات در داخل و خارج باتوجه به روابط پیچیده این لایه های متعدد، جهت دهی و اتخاذ می شود.
در مورد هریک از بندهای فوق، می توان به پاسخ باراک اوباما و وزرای اصلی وی که برای پاسخ گویی به نمایندگان کنگره و سنا حاضر شده بودند، استناد کرد. رئیس جمهور آمریکا به صراحت گفت: «تسلیم شدن ایران خیال پردازی است و مخالفان توافق، همان هایی هستند که فکر می کردند غائله عراق سه ماه تمام می شود.»
جان کری نیز در برابر پرسش نمایندگان، این گونه جواب داد: «درصورت برهم خوردن برجام، هم پیمانان ما دیگر برای مقابله مجدد با ایران با ما همراهی نخواهند کرد.»
تأثیر قاعده و هنجار یادشده برتصمیم سازی، در داخل نیز کاملاً مشهود است. مردم در انتخابات 92، از طریق مناظره و مشاهدۀ راه های مختلف به منظور کسب منافع ملی و حفظ عزت، مسیر مورد بحث را، (واقع بینی مبتنی بر تحولات بین المللی) انتخاب نمودند. از طرف دیگر تیم ورزیده و مجرب در مذاکرات با درک درست از واقعیات میدانی و قواعد حاکم بر نظام بین المللی و شرایط مترتب بر آن، برای همراه کردن بازیگران بین المللی متعدد و متنوع، کاری نادر، تاریخی و درخور شأن این سرزمین انجام دادند.
نتیجه اینکه نظام جهانی وساختار آن در فرآیندی سیال به سر می برد که مملو از فرصتها و تهدیدهاست. بجاست سیاست گزاران و تصمیم سازان باتوجه به شناخت واقعیات و قواعد، امتیازهای مستمری در جهت منافع این کشور کسب نمایند، چرا که نادیده گرفتن واقعیات نظام بین الملل و انکار آن، جز زیان دستاوردی ندارد.در تطبیق سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران با شرایط مذکور، مراحل و مقاطع مختلفی قابل تفکیک است. از شرایط بحرانی اوایل انقلاب، جنگ و حاکم بودن افکار غرب ستیزی آن دوران که عبور کنیم، می توان اذعان نمود که این نقشه راه و راه حل منطقی، (یعنی درک شرایط و تحولات بین المللی و واقع بینی در تنظیم و اجرای سیاست خارجی) از دوران سازندگی کلید خورد و نتایجی در حوزه اقتصادی و سیاسی در شعاع منطقه ای نیز حاصل شد. این روند در حوزه سیاسی نیز در دوره اصلاحات نتایج مطلوب تری درپی داشت. اما در دولت نهم و دهم با انکار شرایط و قاعده حاکم بر نظام بین الملل، عملاً ایران با جامعه بین المللی با چالش جدی مواجه شد. تا جایی که هر کسی خطابه های رئیس دولت وقت را می شنید، تصور می کرد در اندک زمانی، تمام نظام جهان زیر و رو می شود. اما واقع قضیه این است که این خیال پردازی و نادیده گرفتن واقعیات، ضررهای جبران ناپذیری به بار آورد. البته آرمان خواهی، برای هر فرد آزادی خواه و دیندار می تواند نقطه قوتی باشد، ولی برای رسیدن به آرمان از معبر سنگلاخ و گردنه ای واقعیت باید عبور کرد و نه از عالم انتزاع. لذا در انتخابات 92، مردم با آرای خود برای رسیدن به منافع و آرمان هایشان، بر مسیری منطقی و بدون منازعه صحه گذاشتند و حفظ و حراست از این دستاورد، مهمترین وظیفه دولتمردان و فعالان سیاسی، رسانه ها و ... است. چرا که توفیق و تأمین منافع ملی از مسیر منطق و گفت وگو میسّر است و باید درنظر داشت که شرایط جهانی، قدرت های جهانی را نیز ناگزیر به پیمودن این مسیر نموده است.

* کارشناس ارشد روابط بین الملل

lمنبع:+